Της Ράνιας Καλαντζή*
Η πανδημία του κορωνοϊού αναπόφευκτα οδηγεί σε μία σειρά από ερωτήματα, σκέψεις και προβληματισμούς.
Η ανησυχία και ο προβληματισμός έχουν να κάνουν με τον φόβο της ασθένειας, την αγωνία της καθημερινής επιβίωσης (για μεγάλο αριθμό συνανθρώπων μας), την ανασφάλεια για την επόμενη, μετά-κορωνοϊό, ημέρα, το άγχος για την οικονομική κρίση που ακολουθεί ως συνέπεια της κοινωνικής απομόνωσης αλλά και για τα ίχνη που θα αφήσει αυτή η περιπέτεια στην κοινωνική μας ζωή.
Και μετά υπάρχουν σκέψεις και διερωτήσεις για τα ζητήματα της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων σε μία περίοδο έκτακτης ανάγκης αλλά και για το θέμα της βιο-εξουσίας και της βιο-πολιτικής, αφού, όπως γράφει ο Bruno Latour σε πρόσφατο άρθρο του «…παραμένοντας παγιδευμένοι στο σπίτι, ενώ έξω υπάρχει μόνο η ανάπτυξη των δυνάμεων της αστυνομίας και η φασαρία των ασθενοφόρων, παίζουμε συλλογικά σε μια καρικατούρα της έννοιας της βιο-πολιτικής που φαίνεται να έχει έρθει κατ’ ευθείαν από διάλεξη του Michel Foucault»[1]
Η πανδημία επιδρά σαν καταλύτης στην «γυμνή», οικογενειακή, οικονομική και κοινωνική ζωή μας.
Είναι ο ιός ταξικός;
Ο ιός από μόνος του δεν κάνει διακρίσεις, αλλά εμείς οι άνθρωποι συχνά κάνουμε, επηρεαζόμενοι από εθνικιστικές , ρατσιστικές ή ξενοφοβικές αντιλήψεις.
Επιπλέον, οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες οδηγούν σε διαφοροποιήσεις της ευαλωτότητας σε πρώτη φάση και διακρίσεις στους τρόπους αντιμετώπισης της ασθένειας στην συνέχεια.
Ελπίζοντας σε ένα εμβόλιο, αυτό που θα πρέπει να μας προβληματίσει είναι αν θα αφήσουμε την ελεύθερη αγορά να αποφασίσει τους τρόπους που θα αναπτυχθεί και θα διανεμηθεί το εμβόλιο ή κάποια πιθανή θεραπεία
Μήπως στο πλαίσιο της παγκόσμιας ανησυχίας για την υγεία πρέπει να υπερβούμε επιτέλους την λογική της αγοράς αυτή τη στιγμή;
Εάν η διεθνής επιστημονική κοινότητα επιτύχει στην προσπάθεια της να δημιουργήσει εμβόλιο, σε αυτό θα πρέπει να έχουν πρόσβαση όλοι/ες είτε έχουν τα απαραίτητα χρήματα ή όχι – είτε έχουν τα απαραίτητα έγγραφα ή όχι.
Όπως γράφει η Butler «μέσα από μία συλλογική επιθυμία για ριζοσπαστική ισότητα θα μπορούσαμε να ξανα-φανταστούμε τον κόσμο μας σαν έναν κόσμο στον οποίο συναντηθήκαμε για να επιμείνουμε ότι τα υλικά που απαιτούνται για τη ζωή, συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής περίθαλψης, θα είναι εξίσου διαθέσιμα σε όλους ανεξάρτητα από το ποιοι είμαστε ή αν διαθέτουμε οικονομικά μέσα».[2]
«Ανοιχτή» Επιστήμη
“Η πανδημία COVID-19 αυξάνει την επίγνωσή μας για τη σημασία της επιστήμης, τόσο στην έρευνα όσο και στη διεθνή συνεργασία. Η παρούσα κρίση αναδεικνύει επίσης τον επείγοντα χαρακτήρα της ενίσχυσης ανταλλαγής πληροφοριών μέσω της Ανοικτής επιστήμης. Έφτασε η ώρα να δεσμευτούμε όλοι μαζί “, δήλωσε ο Γενικός Διευθυντής UNESCO , Audrey Azoulay. Η δήλωση έγινε σε συνάντηση που διοργάνωσε η UNESCOμε υπουργούς και εκπροσώπους κυβερνήσεων 122 χωρών για να προωθήσει την ανοιχτή επιστήμη και να ενισχύσει την συνεργασία στην αντιμετώπιση του COVID-19.
Ο Γενικός Διευθυντής της UNESCO, κάλεσε τις κυβερνήσεις να ενισχύσουν την επιστημονική συνεργασία και να ενσωματώσουν την Ανοικτή επιστήμη, στα ερευνητικά τους προγράμματα για να αποτρέψουν ή να μετριάσουν τις παγκόσμιες κρίσεις.
Η Ανοιχτή Επιστήμη είναι ένας μετασχηματιστής για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων και την μείωση του χάσματος της γνώσης μεταξύ των χωρών αλλά και για γρήγορες και αξιόπιστες επιστημονικές λύσεις αφού επιτρέπει την ελεύθερη πρόσβαση σε επιστημονικά δεδομένα, ερευνητικά ευρήματα, εκπαιδευτικούς πόρους και ερευνητικές εγκαταστάσεις.
«Ο διαμοιρασμός των δεδομένων βοηθά στο να μην γίνονται ανούσιες επαναλήψεις κλινικών δοκιμών και αυξάνει τη διαφάνεια σε εποχές που είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαία. Θα πρέπει να είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί γιατί αυτή την στιγμή, επιστήμονες και εταιρείες λειτουργούν υπό ασφυκτική πίεση χρόνου. Η πίεση αυτή έχει και σοβαρές παρενέργειες: την κακής ποιότητας επιστήμη. Η ανοικτότητα μας βοηθάει να προστατευτούμε από την κακής ποιότητας επιστήμη»[3] αναφέρει σε συνέντευξη του ο Γ. Παπανικολάου, Επίκουρος Καθηγητής Παθοφυσιολογίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.
Ιοί, επιδημίες και πανδημίες
Οι υγειονομικές κρίσεις και οι πανδημίες δεν είναι κάτι καινούργιο στην ανθρώπινη ιστορία. Ακόμη και στις αρχές του 21ουαιώνα είχαμε την εμφάνιση σοβαρών επιδημιών και πανδημιών, όπως ο SARS1, ο Η1Ν1 και ο Ebola. ( Ειδικά ο Ebola ήταν ιδιαίτερα θανατηφόρος αφού το 50% των ασθενών κατέληγαν).
Το θέμα της έξαρσης των ζωονοσογόνων ιών στην αυγή του αιώνα μας δεν απασχόλησε όσο θα έπρεπε, πολιτικούς και επιστημονικούς θεσμούς – παρότι υπήρχαν αρκετές επίμονες αλλά μεμονωμένες φωνές- γιατί μέχρι τότε δεν δημιουργούσε προβλήματα στον παγκόσμιο Βορρά.
Τα τελευταία 50 χρόνια, 300 νέοι παθογόνοι παράγοντες έχουν αναδυθεί. Η Μη Κυβερνητική Οργάνωση Eco Health Alliance[4], σε έρευνα της κατέληξε στο συμπέρασμα ότι έχουμε μια αύξηση των γεγονότων μετάδοσης ιών από ζώα στον άνθρωπο, δύο έως τρεις φορές περισσότερο απ’ ότι 40 χρόνια πριν. Και αυτό οφείλεται στην τεράστια αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού αλλά και στην επέκταση του ανθρώπου σε περιοχές άγριων ζώων.
Δημιουργούνται νέες ασθένειες επειδή ένα παγκοσμιοποιημένο και αμοραλιστικό μοντέλο γεωργίας, κτηνοτροφίας και παραγωγής τροφίμων εισβάλλει στον οικολογικό βιότοπο άλλων ειδών και χρησιμοποιεί ζώα και φυτά χωρίς σεβασμό για την ακεραιότητα και την υγεία τους. Η αντιμετώπιση της γης και των όντων της ως πρώτης ύλης για εκμετάλλευση και για κέρδη δημιουργεί έναν κόσμο που συνδέεται με ασθένειες.
Ο ιός Ebola που μεταδόθηκε από ζώα (νυχτερίδες) σε ανθρώπους (και στην συνέχεια εξαπλώθηκε στον ανθρώπινο πληθυσμό μέσω μετάδοσης από άνθρωπο σε άνθρωπο) στο διάστημα 2014-16 σκότωσε περισσότερους από 11.000 ανθρώπους στη Δυτική Αφρική. Σήμερα οι επιστήμονες έχουν συνδέσει αυτό το ξέσπασμα της επιδημίας με την ταχεία αποψίλωση των δασών[5].
Η αποψίλωση των δασών έχει σκοπό να καταστεί η γη διαθέσιμη για άλλες χρήσεις, όπως η γεωργική και αγροτική επέκταση, ο αστικός σχεδιασμός και οι εξορυκτικές βιομηχανίες. Χιλιάδες είδη άγριας ζωής βασίζονται στα ευαίσθητα οικοσυστήματα που δημιουργούνται από τα βιολογικά πλούσια περιβάλλοντα των δασών. Η αποψίλωση των δασών και η καταπάτηση τους από τον άνθρωπο εκτοπίζει αυτά τα είδη από το «σπίτι» τους και αυξάνει την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπων και ζώων, αυξάνοντας συγχρόνως και την πιθανότητα μετάδοσης ασθενειών (όπως έχουμε δει από τον αριθμό των ιών της Nipah, της γρίπης των πτηνών, του Ebola και του SARS)
Υπάρχει μια ισορροπία μεταξύ των ζώων, των ιών και των βακτηριδίων και αυτό αλλάζει όταν αποψιλώνεται ένα δάσος υποστηρίζει ο John E. Fa, καθηγητής βιοποικιλότητας και ανθρώπινης ανάπτυξης στο πανεπιστήμιο Manchester Metropolitan του Ηνωμένου Βασιλείου και σημειώνει : “Ενώ οι περιοχές με έντονη δασική έκταση δεν είναι ιδιαίτερα ευνοϊκές για πυκνούς πληθυσμούς ανθρώπων, όταν αυτές οι περιοχές ανοίγουν για γεωργικούς ή άλλους σκοπούς, περισσότεροι άνθρωποι θα βρίσκονται στην περιοχή. Αυτό σημαίνει ότι οι πιθανότητες και οι μηχανισμοί μόλυνσης αυξάνουν.”[6]
Συνεπώς υπάρχουν περιπτώσεις και μελέτες από προηγούμενες πανδημίες, από τις οποίες μπορούμε να αντλήσουμε διδάγματα και να μάθουμε πως μπορούμε να αποτρέψουμε αναδυόμενες επιδημίες αντιμετωπίζοντας με σεβασμό τα οικοσυστήματα.
Υγειονομική κρίση και κλιματική κρίση
Ο Bruno Latour υποστηρίζει ότι η σημερινή υγειονομική κρίση θα πρέπει να μας υποκινήσει να προετοιμαστούμε για την κλιματική κρίση.
Το CNN επισημαίνει ότι ένα από τα απροσδόκητα αποτελέσματα της καραντίνας στην επαρχία Hubei της Κίνας είναι η οικολογική επούλωση: ο μέσος όρος των “ημερών καλής ποιότητας αέρα” αυξήθηκε κατά 21,5% τον Φεβρουάριο, ενώ και άλλα μέσα ενημέρωσης έχουν αναφερθεί στο “ακούσιο κέρδος” του κορωνοϊού, στον τρόπο με τον οποίο ο ιός «περιορίζει τις εκπομπές άνθρακα» και ακόμη και ποιές κλιματικές αλλαγές μπορεί να μας διδάξει η καταπολέμηση του COVID-19. Φυσικά η λύση στην περιβαλλοντική κρίση δεν είναι η κοινωνική απομόνωση αλλά η αλλαγή παραδείγματος στον τομέα της οικονομίας
Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης για την υγεία που προκαλεί ο κορωνοϊός συνδέεται με το πρόβλημα της εξαφάνισης ειδών και με την κλιματική κρίση. Όλες οι περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης συνδέονται με ένα οικονομικό μοντέλο που βασίζεται στην απεριόριστη απληστία και στην ψευδαίσθηση της απεριόριστης ανάπτυξης που συστηματικά παραβιάζει τα πλανητικά όρια.
Θα πρέπει να βρούμε προτάσεις αλλαγής αυτού του μοντέλου αποφεύγοντας βραχυπρόθεσμες στρατηγικές που στόχο έχουν να αλλάξουν όσο γίνεται λιγότερα μέχρι να φτάσουμε στην επόμενη κρίση.
Έν κατακλείδι (;)
Yπάρχει ο κίνδυνος, το μοντέλο της κοινωνικής απομόνωσης που απαιτείται σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης για την υγεία και οι σχετικοί περιορισμοί να παγιώσουν ένα μόνιμο κλίμα φόβου και εσωστρέφειας.
Ο αναστοχασμός μέσα στην απομόνωση και η συνειδητοποίηση της ανάγκης αλλά και του πλούτου επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης με τον/ην Άλλο/η, μπορεί και πρέπει να οδηγήσει στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και σε εκδηλώσεις αλληλεγγύης και συνεργασίας.
Η ατομική ευθύνη είναι απαραίτητη σε περιόδους κρίσης αλλά ακόμη πιο απαραίτητη είναι η παρέμβαση της οργανωμένης πολιτείας.
Χρειάζεται να υπάρχει πίεση προς τις κυβερνήσεις ώστε να προχωρήσουν σε αποφάσεις που θα στηρίζουν τα δημόσια συστήματα υγείας. Να υπάρξει καθολική υγειονομική περίθαλψη και διακρατικές πολιτικές στον τομέα της υγείας που θα δεσμεύονται στο αίτημα της συνεργασίας και της ίσης μεταχείρισης των ανθρώπων.
Οι εμπειρίες από την τηλε-εργασία και την τηλε-εκπαίδευση, μπορούν να χρησιμοποιηθούν, όταν όλα αυτά τελειώσουν, προς όφελος των ατόμων με αναπηρία, των εγκύων και όλων όσων αντιμετωπίζουν προβλήματα μετακίνησης.
Μια προσέγγιση συστημάτων για την υγειονομική περίθαλψη σε περιόδους κρίσης του κορωνοϊού θα αντιμετωπίζει όχι μόνο τον ιό αλλά και τον τρόπο διάδοσης των νέων επιδημιών.
Χρειάζεται επίσης να αντιμετωπισθούν οι συνθήκες συν-νοσηρότητας που σχετίζονται με τις μη μεταδοτικές χρόνιες ασθένειες (τα περίφημα υποκείμενα νοσήματα) που σε μεγάλο βαθμό προκαλούνται από διατροφικές συνήθεις που προωθούν τα μεγάλα βιομηχανοποιημένα συστήματα διατροφής.
Τέλος κατανοώντας τους δεσμούς μεταξύ της εμφάνισης νόσων που ξεκινούν από ζώα και της περιβαλλοντικής κρίσης, θα πρέπει επιτέλους οι κυβερνήσεις να πάρουν σοβαρές αποφάσεις για την προστασία του περιβάλλοντος
Εν κατακλείδι, χρειάζεται να αντισταθούμε στα συστήματα που προκαλούν ασθένειες.
*εκπαιδευτικός
[1]https://critinq.wordpress.com/2020/03/26/is-this-a-dress-rehearsal/
[2]https://www.versobooks.com/blogs/4603-capitalism-has-its-limits
[3]https://www.pressenza.com/el/2020/04/giorgos-papanikolaou-i-anoixtotita-mas-prostatevei-apo-tin-kakis-poiotitas-epistimi/
[4]https://www.ecohealthalliance.org/
[5]«Λόγω γεγονότων όπως η αποψίλωση των δασών και η καταστροφή των φυσικών οικοσυστημάτων, ο ιός έρχεται σε επαφή με τον άνθρωπο και είναι έτοιμος να ξεκινήσει»,[5] λέει ο Δρ Heinz Feldmann, Επικεφαλής του Εργαστηρίου Ιολογίας στο Εθνικό Ινστιτούτο Αλλεργίας και Λοιμωδών Νόσων, στο Μέριλαντ των Ηνωμένων Πολιτειών.
https://newint.org/features/web-exclusive/2018/04/10/deforestation-ebola-outbreak
[6]https://forestsnews.cifor.org/63478/human-deforestation-activities-link-bats-to-ebola-outbreaks?fnl=en
