Σε περιόδους μεγάλων κρίσεων, οικονομικών, θεσμικών αλλά και ανθρωπιστικών, η τέχνη σε πολλές περιπτώσεις αναλαμβάνει την ευθύνη να πληροφορήσει, να ευαισθητοποιήσει και να ταρακουνήσει το κοινό. Άλλοτε εμφανίζεται ως προσωπική ανάγκη του δημιουργού να τοποθετηθεί αποτυπώνοντας και σχολιάζοντας άμεσα ή έμμεσα μια δυστοπική κατάσταση και άλλοτε εμφανίζεται αυθόρμητα ως συλλογική ανάγκη έκφρασης της ίδιας της κοινωνίας.
Στη σύγχρονη προσφυγική κρίση που βιώνουμε, η τέχνη και ιδιαίτερα ο κινηματογράφος, το ντοκιμαντέρ αλλά και ο μυθοπλαστικός, σε πολλές περιπτώσεις εξαιτίας της έλλειψης στοιχειώδους αξιοπρέπειας από τα συμβατικά μίντια έπαιξε τον ρόλο του πληροφοριοδότη, με αποτέλεσμα μεγάλο μέρος της κοινωνίας να έχει τη δυνατότητα να ενημερωθεί και να αποκτήσει μία καλύτερη εικόνα μέσα από αυτόν. Ντοκιμαντέρ και fiction ταινίες κατάφεραν να αποτυπώσουν με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια την προσφυγική κρίση, να σταθούν στο πλευρό των ξεριζωμένων ως παρατηρητές και σε αρκετές περιπτώσεις να σπάσουν ρατσιστικά και μισαλλόδοξα αφηγήματα και στερεότυπα που διοχετεύτηκαν συστηματικά από μία πληθώρα ΜΜΕ. Οι προσεγγίσεις φυσικά διαφέρουν, άλλοτε κυριαρχεί ο ωμός ρεαλισμός όπου η κάμερα βρίσκεται ως εξωτερικός παρατηρητής για να αποτυπώσει την κατάσταση, πολλές φορές και από διαφορετικές πλευρές, και άλλες φορές μέσα από μία δραματουργική και ποιητική διάσταση προσεγγίζει την κρίση με μεγαλύτερη ελευθερία δημιουργίας. Δεν θα μπορούσαν να παραλειφθούν οι περιπτώσεις που οι ίδιοι οι πρόσφυγες αναλαμβάνουν να καταγράψουν το ταξίδι τους.
Ένα θέμα ιδιαίτερα λεπτό από τη φύση του δημιουργεί και τις ανάλογες δυσκολίες στον τρόπο προσέγγισης, πόσο μάλλον όταν ο δημιουργός είναι και επαγγελματίας του χώρου και γνωρίζει τη δυναμική που έχει το μέσο και τις επικινδυνότητες που κουβαλάει. Επομένως έχει ιδιαίτερη σημασία να διατηρηθούν οι κατάλληλες ισορροπίες, ιδιαίτερα όσον αφορά το τεχνικό σκέλος, ώστε ο ανθρώπινος πόνος να μη μετατραπεί σε ψυχαγωγικό εμπόρευμα έτοιμο για κατανάλωση, είτε στα πλαίσια μίας εικονικής ενσυναίσθησης για προσωπική ανακούφιση είτε ως η ματιά του δυτικού πολίτη πάνω σε μία δυστοπική κατάσταση με όρους θεατή, με αποτέλεσμα την αισθητικοποίηση της δυστυχίας και του πόνου.
Θα δούμε λοιπόν ορισμένες ταινίες που μιλούν για τη σύγχρονη προσφυγική κρίση αλλά και κάποιες που έχουν το προσφυγικό ως θεματική μέσα σε ένα γενικότερο χρονικό και τοπικό πλαίσιο προ κρίσης και διαφορετικής γεωγραφικής τοποθεσίας. (Φυσικά είναι αναρίθμητες οι ταινίες τεκμηρίωσης και μυθοπλασίας με βασική κεντρική θεματική την προσφυγιά για να αναφερθούν στο σύνολό τους).
Ντοκιμαντέρ
- Midnight Traveler (2018, Hassan Fazili)
Μία καταπληκτική προσωπική μαρτυρία του ταξιδιού του Αφγανού σκηνοθέτη Χασάν Φαζιλί, της γυναίκας του, επίσης σκηνοθέτριας, και των δύο παιδιών τους από το Αφγανιστάν στην Ευρώπη μετά την επικήρυξή του από τους Ταλιμπάν. Ο Φαζιλί καταγράφει με το κινητό του το ταξίδι, τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν και σκιαγραφεί την ψυχολογική διάσταση ενός επίπονου ξεριζωμού. Ως σκηνοθέτης γνωρίζει πώς να κρατήσει τις κατάλληλες ισορροπίες και να μας δώσει τη συνολική εικόνα με τα δραματικά αλλά και τα κωμικά στοιχεία που τη συνοδεύουν. Ιδιαίτερης δυναμικής αφηγηματικά σεκάνς, η επίθεση από ακροδεξιούς μέσα στο κέντρο φιλοξενίας, ο κωμικός «τσακωμός» με τη γυναίκα του στα πλαίσια ενός χιουμοριστικού σκηνικού ζήλειας και φυσικά η αναζήτηση της κόρης του όταν χάθηκε και οι ενδόμυχες σκέψεις προς τέρψιν της ανάγκης δραματουργίας και αντιμετώπισης της πραγματικότητας ως ένας διαρκής καμβάς δημιουργίας από έναν άνθρωπο που κουβαλάει, εκτός από την ιδιότητα του πρόσφυγα, και την ιδιότητα του σκηνοθέτη. Το γρήγορο μοντάζ στο τελευταίο μέρος της ταινίας με πλάνα από το ταξίδι τους είναι μία σπάνιας ομορφιάς σκηνή, έντονα συναισθηματική, βαθιά ανθρώπινη και ανθρωπιστική.
- Fire at Sea/Fuocoammare (2016, Gianfranco Rosi)
H καθημερινότητα στο νησί της Λαμπεντούζα μέσα από την ιστορία του 12χρονου Σαμουέλε. Ο Ρόσι βρέθηκε στη Λαμπεντούζα και κατέγραψε την προσφυγική ροή, σε ένα ντοκιμαντέρ που βραβεύθηκε με τη Χρυσή Άρκτο στην Μπερλινάλε.
- 4,1 Miles (2016, Δάφνη Ματζιαράκη)
Η Δάφνη Ματζιαράκη στο μικρού μήκους ντοκιμαντέρ της, που προτάθηκε για Όσκαρ, τοποθετεί τον καπετάνιο Κυριάκο Παπαδόπουλο ως κεντρικό ήρωα και παρουσιάζει την προσφυγική κρίση στη Λέσβο. Ο Κυριάκος Παπαδόπουλος απεβίωσε το 2018.
- Those Who Feel the Fire Burning (2014, Morgan Knibbe)
- I Am Dublin (2015, Anna Persson, Ahmed Abdullahi, David Aronowitsch, Sharmarke Binyusuf)
- Last Men In Aleppo (2017, Feras Fayyad)
- This Is Exile: Diaries of Child Refugees (2015, Mani Benchelah)
- Human Flow (2017, Ai Weiwei)
- Dreaming of Denmark (2016, Michael Graversen)
- Εκείνοι που επέζησαν – Ιστορίες αξιοπρέπειας (2016, Γιώργος Αυγερόπουλος)
- Φαντάσματα πλανιούνται πάνω από την Ευρώπη (2016, Μαρία Κουρκούτα και Νίκη Γιάνναρη)
- Feeling of a Home (2016, Io Chaviara, Michalis Kastanidis) https://vimeo.com/309269977
